تاريخچه شهرستان تنگستان:
شهرستان تنگستان دارای ۱۹۲۶ کیلومتر مربع وسعت است و از شمال و مشرق به شهرستان دشتستان، از جنوب شرقی به شهرستان دشتی، از شمال غربی به شهرستان بوشهر و از غرب و جنوب غربی به خلیج فارس محدود است.
پیشینه: سبب نامگذاری این شهرستان به تنگستان این است که در قسمتهای شمالی آن تَنْگهایی صعب العبور وجود دارد و همچنین اراضی آن در فضای کم و تنگِ میان کوه و دریا واقع شده‌است.
تقسیمات کشوری:
• بخش مرکزی شهرستان تنگستان
- دهستان اهرم
- دهستان باغک
- شهر اهرم
• بخش دلوار
- دهستان بوالخیر
- دهستان دلوار
- شهر دلوار
جغرافیای طبیعی
آب و هوای آن در قسمتهای ساحلی گرم و مرطوب و در قسمتهای مرکزی تقریباً گرم و خشک است .
کوههای تنگستان: کوه قلعه دختر (۱۲۲۰ متر) با امتداد شمالی ـ جنوبی، کوه بِیرَمی ( ۹۵۰ ، ۱ متر) با امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی و کوه سُرخ (۹۹۰ متر) از رشته کوههای زاگرس در آنجا واقع است. قسمتی از رشته کوه مُند نیز در تنگستان امتداد دارد. این شهرستان تَنگهایی دارد، مانند تنگ بِهوش/باهوش و تنگ گَرْوَک.
رودهای مهم آن عبارتند از: رود بهوش یا اهرم، رود خشک که در چهار کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم به رود بهوش می‌ریزد و رودشور/سور با جهت شمالی ـ جنوبی جریان یافته و در دو کیلومتری جنوب غربی آبادی مسیله فخری به رود مند می‌ریزد. دو چشمة آب گرم یکی در ۵ر۱ کیلومتری شرق شهر اهرم، دیگری در روستای آبگرم میراحمد در دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم وجود دارد.
معادن تنگستان شامل: شن و ماسه (در مسیر رود بهوش)، نفت، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی (در اطراف کوه قلعه دختر) وجود دارد.
زیست بوم تنگستان از گیاهان: کُنار، انجیر، بادام کوهی، کاسنی و بومادران و از جانوران: گرگ، روباه، کفتار، شغال، پلنگ، قوچ و میش و پرندگانی چون کبک، تیهو و هوبره برخوردار است.
جغرافیای انسانی واقتصادی:
شغل اهالی آن کشاورزی، باغداری، تجارت، حصیربافی و عبا بافی و صیادی، دامداری، صیدماهی، لنج سازی و قالی باقی است. محصول عمده آن گندم، جو، خرما، مرکّبات ، تنباکو و تره بار و محصولات دریایی مثل صید انواع ماهیان، میگو ،خرچنگ وغیره‌است.
جمعیت این شهرستان در سرشماری 1391 تعداد69940نفرگزارش شده‌است. از کل جمعیت شهرستان 17608نفرحدود25درصد شهری 52332نفر روستاییحدود 75 درصدروستایی هستند. اهالیشهرستان مسلمان (شیعه) و به فارسی با گویش محلی، معروف به «تنگ‌سیری » تکلم می‌کنند.
بررسی های تاریخی :
نام تنگستان و تنگستانی ها و دلاوری هایشان، از دوره زندیه به بعد در منابع تاریخی دیده می‌شود و از همین دوره آنان در حیات سیاسی کشور تأثیری بسزا داشتند. تنگستانیها در ۱۱۷۹/۱۷۶۵ به نیروهای کریم خان زند که قصد داشتند میرمُهَنّا (حاکم بندرریگ که بازرگانان را در دریا و خشکی غارت می‌کرد) را سرکوب کنند، کمک کردند. در ۱۲۰۶ قریة تنگستان محل درگیری لطفعلی خان زند با شیخ نصر، حاکم بوشهر، و رضاقلی خان شاهسَوَند بود که به پیروزی لطفعلی خان منجر شد. در دورة محمدشاه قاجار (۱۲۵۰ـ ۱۲۶۴) تنگستان بلوکی با نخلستانهای بسیار و فاصله آبادیهای آن از یکدیگر نیم فرسخ یا یک فرسخ بوده و شمارة نخلهای آن را بیست هزار تا بوده‌است. در حملة نیروهای انگلیسی به جنوب ایران بر سر مسئلة هرات، اهالی دشتستان و تنگستان به رهبری باقرخان تنگستانی آنان را از بوشهر بیرون راندند. نیروهای انگلیسی در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷ دوباره به بوشهر حمله کردند و تنگستانیها به مقابله با آنان پرداختند، اما نیروهای انگلیسی، با وجود دادن تلفات بسیار، شهر را تصرف کردند. در اواخر سدة سیزدهم، تنگستان ناحیه‌ای با ۳۱ آبادی بوده که قریه‌ای به همین نام، قصبة آن بوده‌است.است از محصولات آنجا گندم، جو، خرما و هندوانه بوده‌است. دشتستانیها از همان زمان اهالی تنگستان را تنگسیر می‌نامیده‌اند.
در جنگ جهانی اول (۱۳۳۲ـ ۱۳۳۶/ ۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) در حملة مجدد نیروهای انگلیسی به بوشهر، تنگستانیها به رهبری رئیس علی دلواری، شیخ حسین خان چاه کوتایی و زایر خضرخان اهرمی به مقابله با آنان پرداختند. در این جریان، آبادیهای تنگستان، بویژه دلوار (دلوار کهنه، دلوار نو و قلعه دلوار)، بشدت آسیب دید؛ انگلیسیها بسیاری از نخلهای آنجا را قطع کردند یا آتش زدند. در ۱۳۳۵/ ۱۹۱۷، قاچاق کالا در منطقة تنگستان رواج بسیار داشت و عمدتاً از طریق بندر دلوار صورت می‌گرفت . در ۱۳۳۸ تنگستان پنجاه روستای نزدیک به هم داشت و از بنادر آن (دلوار، عامِری، کَرّی، روسّانی، بولخِیر/بوالخیر و خورْشَعبی)، غلات و خرما و گچ و ماهی صادر، و قند و چای و پارچه و غیره از بحرین وارد می‌شد. واسموسِ آلمانی نیز در ۱۳۰۳ ش در منطقة تنگستان حضور داشت و به عنوان توسعة کشاورزی تعدادی ماشین آلات زراعی وارد منطقه کرد. رکن زادة آدمیت در ۱۳۱۰ ش، تنگستان را بلوکی به مرکزیت اهرم ضبط کرده‌است . به نوشتة وی، محصولات این بلوک، از قبیل جو و مرکّبات و تنباکو، در بازار بوشهر با قماش و دیگر اجناس خارجی معاوضه می‌شده‌است. در ۱۳۱۶ش تنگستان بلوکی به مرکزیت آبادی تنگستان بود و محصولات آن به خارج از بلوک صادر می‌شد. در ۱۳۳۰ش مجموعة دهستانهای سمل، باغک، ساحلی و خاویز (خائیز) از بخش اهرم در شهرستان بوشهر، تنگستان و سواحل خلیج فارس در این قسمت، سواحل تنگستان نامیده می‌شد.
دلیران تنگستان با همراهی قوای دشتستان و دشتی در جنگ جهانی دوم در مقابل هجوم بریتانیا به جنوب ایران پایداری‌های بسیاری کردند که در این میان رئیسعلی دلواری و ملا علی تنگستانی در راهبری این پایداری نقش داشته‌است. از علمای بنام این شهرستان می‌توان به ملا علی تنگستانی نام برد که در زمان قیام مردم تنگستان مرجعیت دینی قیام و مردم منطقه را بر عهده داشته و در اتحاد مبارزان فعالیت بسیار نموده‌است. دلوار یکی از شهرهای تنگستان است که زادگاه رئیسعلی دلواری در این شهر است و در حاشیه خلیج فارس قرار دارد.
در دوره صفویه عده‌ای از ایل زنگنه از کرمانشاه به روستاهای بین اهرم و برازجان (آباد، سمل، گلنگون، گندمریز، ابولفیروز و ننیزک) نقل مکان کردند و حکومت محلی در این قسمت تشکیل دادند که از آن زمان تا اوایل قاجار به این قسمت از استان بوشهر بلوک زنگنه می‌گفتند.